Wielkanoc - dawne obyczaje

Zwyczaje:     Jajka,pisanki, kraszanki     Zajaczek     Palmy     Swiecone     Smingus-Dyngus     Przyslowia Wielkanocne Strona główna Napisz do mnie	Wprowadzenie Zanim w Wielka Niedziele staropolskim obyczajem podzielimy sie jajkiem, przypomnijmy, jak w dawnej Polsce celebrowano wielkanocne sniadanie zwane swieconym. Bylo nagroda za rygorystyczne przestrzeganie trwajacego 40 dni postu. Rygorystyczniejszyy byl niz dzis - mozna bylo jesc chleb, kasze, zacierki oraz kapuste. Do przygotowywania potraw uzywano jedynie oleju. Nie wolno bylo jesc nawet nabialu. Polskie sniadanie wielkanocne slynelo z obfitosci i urody stolów przystrojonych swieza zielenia - najczesciej owsem, palmami, jak równiez bukiecikami bukszpanu i barwinku oraz kolorowych papierowych bukietów, pisanek i kraszanek. Posrodku zawsze królowal baranek robiony z wosku, masla, ciasta lub marcepanu. Wokól baranka ustawiano wielkie donice lub misy ze stosami barwionych jaj, pólmiski z róznym miesiwem, tace z ciastami. Wszystko to radowalo oczy i zachecalo do jedzenia.Stoly szlachty, mieszczan i chlopów zastawiano wszelkim jadlem i trunkami. Jak nakazywala tradycja, swiecone skladalo sie z dan zimnych, glównie mies, jaj gotowanych na twardo i ciast. W Wielkanoc nie godzilo sie gotowac, ani tez rozpalac ognia pod kuchnia. Uwazano, ze swieto musi byc "od wszystkiego", a wiec takze od ognia. Najwazniejsza zawsze byla szynka, najlepiej cala i z koscia, uwedzona w jalowcowym dymie. Na wielkanocnym stole nie moglo tez zabraknac ulozonych w obfite zwoje kielbas, zwlaszcza bialej, zwanej polska, ani pólmiska z upieczona w calosci swinska glowa z jajkiem w ryjku. Na bogatszych stolach glowizne zastepowaly pieczone prosieta, a takze inne pieczenie. Wsród ciast królowaly baby wielkanocne - puchowe, koronkowe, muslinowe, szafranowe, parzone, kolysane, a takze dekoracyjne mazurki i serniki. Byla tez obfitosc przeróznych placków, kolaczy i innych slodkich wypieków. Biesiada trwala wiele godzin, nieraz do póznego wieczora. Jajka,pisanki,kraszanki Uroczyste sniadanie wielkanocne poprzedza ceremonia dzielenia sie poswieconym jajkiem oraz serdeczne zyczenia radosci, zdrowia i szczescia w zyciu rodzinnym, które skladaja sobie nawzajem uczestnicy swieconego. Dzielenie sie jajkiem przypomina przelamywanie oplatka na poczatku wieczerzy wigilijnej i wyraza — podobnie jak obrzed bozonarodzeniowy — przyjazn, milosc i zyczliwosc uczestników wielkanocnej biesiady, a ponadto rzadko kiedy swiadomie wypowiadane zyczenia plodnosci. Bogata, róznorodna, czasem wewnetrznie sprzeczna jest symbolika jajka. W wielu kulturach uwazano, ze ma ono wspólny rytm ze swiatem i wszechswiatem, ze Sloncem, Ziemia, sila zyciowa, plodnoscia, odrodzeniem, zmartwychwstaniem, kojarzono je z powrotem wiosny, poczuciem bezpieczenstwa, domem, gniazdem, ale takze uwazano za wiezienie, z którego piskle uwalnia sie rozbijajac dziobem skorupke. U wielu ludów na róznych kontynentach jajka uzywano w magii leczniczej i oczyszczajacej, czesto wykorzystywano do rozmaitych zabiegów sluzacych ochronie czlowieka przed szeroko rozumianym zlem oraz wystepowalo we wszelkich rytualach majacych na celu wyzwolenie lub wzmocnienie sil witalnych. Zajaczek Zajaczek W wielu kulturach, poczawszy od starozytnosci, zajac byl symbolem odradzajacej sie przyrody, wiosny i plodnosci. Czczony i otaczany kultem z racji swojej witalnosci, bywal takze uznawany za symbol zmyslowosci i tchórzostwa. Wierzono równiez, ze pod postacia zajaca ukazuja sie wiedzmy na rozstajnych drogach. W XVII w. skojarzono go z jajkiem wielkanocnym. Do Polski dotarl prawdopodobnie z Niemiec na poczatku XX w. Wspólczesnie jest raczej swiatecznym rekwizytem anizeli bohaterem obrzedu. Palmy Nasze palmy to najczesciej galazki wierzbiny. Wierzba stala przy drogach, przy brzegach rzek i byla drzewem charakterystycznym dla krajobrazu dawnej wsi. Drzewo to ma wiele odmian, sa kuliste, zwisle, kopulaste, wierzby wysokie i krzewy. Od pradawnych czasów czlowiek poznaje po wierzbie zblizajaca sie wiosne. Wierzba miala od bardzo dawna w zyciu ludzi wsi dosc wielkie znaczenie. Tak w kulcie religijnym, jak medycynie. Jest waznym pozytkiem nektarowym dla pszczól, miala tez znaczenie przemyslowe, przypisuje jej lud nawet wlasciwosci magiczne. Galazkom poswieconym w kosciele przypisuje sie niezwykla moc. Dawniej swiecone palmy wtykano w mieszkaniu za lustro, za obrazy swietych w przekonaniu, ze przechowywanie ich w domu zdola zabezpieczyc jej mieszkanców przed burza i piorunami. W Wielki Czwartek wieczorem ojciec robil z galazek palmowych male krzyzyki, które w Wielki Piatek rano roznosi sie po polach. Maja one te pola zabezpieczac przed gradobiciem i innymi kleskami. Drzewo wierzby jest miekkie i dlatego dawniej rzemieslnicy, wykonywali rózne przedmioty domowego uzytku. Mlode, gladkie witki wierzbiny sluza do dnia dzisiejszego do plecenia koszyków i innych plecionek potrzebnych na wsi. Kto nie zna piszczalki, tej fujarki wierzbowej? Kazdy chlopiec (ja tez) wiedzial, ze trzeba wyciac swoim kozikiem prosty precik wierzbowy i pukac trzonkiem nozyka po tym drzewku, az kora odejdzie. Nic z tego jednak nie wyjdzie, jesli nie bedziemy podczas pukania szeptali tego starego zaklecia: "Piscolecko wymiec mi sie bo jak mi sie nie wymiecies pociepne cie pod plot podziubie cie colrno kura i siekaty kokot pociepne cie na laki podziubia cie pajaki pociepne cie do lasa przejedzie cie kolasa. Swiecone SWIECONE Jest to zwyczaj znany w chrzescijanskiej kulturze tylko u Slowian. Wywodzi sie on z prastarych obiat ku czci zmarlych. W sklad tradycyjnego swieconego wchodzily jaja, chleb, kolacze, sól, chrzan. Swiecone przyozdabiano bukszpanem. Na stole stawialo sie baranka wielkanocnego z ciasta, gipsu lub cukru. W Wielka Sobote, po poludniu ksieza swiecili w kosciele, przy kapliczkach ale rowniez chodzac po domach jaja pisane, szynki, kielbasy, jajecznik, mazurki i placki róznego rodzaju przede wszystkim przekladance. Swiecone musialo byc bardzo obfite, bo bywalo,ze oprócz rodziny i znajomych, w dawnych czasach,przychodzili przez caly tydzien po poczestunek stróze nocni, lampiarze, kominiarze, listonosze itd. a takze i zebracy. Nazywano to chodzeniem po smiguscie. Koszyk na swieconke winien byc z wikliny, slomy lub sosnowych lubów. Wyscielony serweta, ozdobiony biela koronek i zielenia bukszpanu lub galazek borówki, jest wyrazem wielkiej radosci. Ta radoscia trzeba sie podzielic podczas wielkanocnego sniadania. I to w znaczeniu symbolicznym jak tez doslownym. Smingus-Dyngus SMIGUS-DYNGUS To zwyczaj oblewania sie nawzajem woda. Praktykowany w Poniedzialek Wielkanocny, dawniej tez we Wtorek i nastepne dni. Slowo smingus pochodzi od niemieckiego slowa Schmackostem (schmecken = skosztowac, posmakowac, tracic + Ostern = Wielkanoc) przyjmujac formy posrednie jak np. szmaguster na Pomorzu, a stad juz blisko do szmagania, smagania czy smigania, co tlumaczy ogólnopolski smigus. Dzisiaj nie odróznia sie smigusa od dyngusa, odnoszac te zwyczaje niemal zawsze dla okreslenia tego samego lanego Poniedzialku Wielkanocnego. Warto wiec pospieszyc z drugim wyjasnieniem: dyngus, pochodzacy od staronienieckiego dingnus, dingnis, znaczy tyle co okup czy wykupne. W przypadku swieta Zmartwychwstania, byl to datek gospodyn dla chlopców, zwanych wielkanocnymi kolednikami, odwiedzajacych domy z odpowiednio przygotowanymi zyczeniami swiatecznymi. Dopiero potem do tych odwiedzin dolaczono starogermanski lecz poganski jeszcze zwyczaj oblewania sie woda - na znak radosci po odejsciu zlej zimy. Dawniej przed wielkanocnymi kolednikami lub dyngownikami badz smigusami, smigielcami, dziewczeta na ogól starannie zamykaly wejscia na klucz. Ale ci bardziej pomyslowi i wytrwali, czesto za zgoda rodziców dziewczyny lub po przekupieniu jej brata, juz w niedziele wieczorem chowali sie na jakims strychu czy w zapomnianej komórce, by przeczekac noc. O swicie zakradali sie do sypialni i po odrzuceniu pierzyny smigali swoje upatrzone ofiary po nogach i innych odslonietych nagosciach. Wiele, nawet bardzo wiele, bylo przy tym krzyku i pisku. Wsród starszej mlodziezy smigus byl wyrazem zalotów. Chlopcy wybierali sie do domów swoich panien, bo powszechnie twierdzono, ze kto mocniej smaga, ten bardziej kocha. Chlosta trwala tak dlugo, az dziewczyna sie uwolnila lub wykupila datkiem wyrazonym w przyspiewce: Smigu, smigu po dyngusie to sa rany po Chrystusie Dyngu, dyngus, aja aja, nie chce chleba, jeno jaja. Niekiedy wykup dawala matka, zalujac smagana córke. Rózgowanie bylo dla dziewczat kara za ich kuszenie i przesadna zalotnosc. Bylo czasem wiele bólu, ale kazda chciala zostac wychlostana. W przeciwnym razie dziewczyna skazana byla na wielki dyshonor, bo to znaczylo, ze nie byla godna niczyjej uwagi. Zeby uniknac takiej "zniewagi" niejedna brzydula sama sobie wychlostala nogi, zeby wszyscy widzieli, ze tez ma swego adoratora. Spiewano przy tym piesni dyngusowe. Czestym refrenem przy tym bylo: Dyngu, dyngu, po dyngusie, chodze ja tu po Chrystusie, Chrystus zmartwychwstal, kazdemu po jajku dal I inna znana przyspiewka: Przyszlismy tu po dyngusie, Powiemy wam o Chrystusie. W Wielki Czwartek, w Wielki Piatek Mial Pan Jezus wielki smutek. Wielki smutek, wielkie rany, My sa wszyscy chrzescijany. Wy dawajcie, co Bóg kaze: Po jajeczku i po parze. Chocbyscie nam mendel dali, Bym wam bardzo dziekowali. Przyslowia Wielkanocne Na Popielec (Wstepna Sroda) Gdy w Popielec pogoda sluzy, sucha wiosne wrózy. Jesli w wstepna srode jest piekna pogoda, to w polu nadzwyczaj jest piekna uroda. Jesli w wstepna srode swieca noca gwiazdy, kury beda niosly, mówi u nas kazdy. Gdy w wstepna srode deszcz pada, to rój gasienic kapuste zjada. Milo jak w Popielec. Wstepna sroda nastepuje, pani matka zur gotuje. Zwiedla jak panna w wstepna srode. Wielki Post Dlugi jak post wielkanocny. Gorzko na krótkosc postu narzeka, kogo w Wielkanoc wyplata czeka. Komu post mily, niech gryzie sledzia, pan zje niedzwiedzia. Nie ma w chlebie osci, kiedy sie cialo wyposci. Post i trzezwosc to zabawa, popiól z chlebem to potrawa. Postem Pana Boga nie przekupisz. W post jelen srogi, ukola cie rogi. W poscie bozym slowem mascie. Wiekszy post z geby jak do geby. W post zaloty, a gosc we zniwa — zawsze niespore (nie w pore) bywa. Niedziela Palmowa (Kwietnia Niedziela) Jezeli Kwietnia Niedziela sucha, rok caly mokry, jezeli mokra, rok suchy. Gdy w Palmowa Niedziele slonce swieci, beda pelne stodoly, beczki i sieci. Pogoda w Kwietnia Niedziele wrózy urodzajów wiele. W Niedziele Kwietnia dzien jasny, jest to dla lata znak krasny. Gdy mokro w Kwietnia Niedziele, rok sie sucho sciele. Kwietnia Niedziela zimna — i listopad zimny. Wielki Piatek Gdy Wielki Piatek ponury, Wielkanoc bedzie bez chmury. Jesli w Wielki Piatek deszcz kropi, radujcie sie chlopi. Deszcz na Wielki Piatek napcha kazdy katek. Jak w Wielki Piatek jest rosa, bedzie obfity plon prosa. Kiedy w Wielki Piatek pada, suche lato deszczyk nam ten przepowiada. Jak we Wielki Piatek mróz, to na golej kepce siana wóz. Kto w Wielki Piatek sieje, ten sie w zniwa smieje. W Wielki Piatek dobry zasiewu poczatek. W Wielki Piatek rób poczatek, a w sobote koncz robote. Wielkanoc W Wielka Niedziele pogoda, duza w polu uroda. Zielone Boze Narodzenie, a Wielkanoc biala, w polu uciecha mala. Jeszcze jedna nocka, a bedzie Wielkanocka, miesko ham, ham. Wdzieczy sie jak prosie na Wielkanoc. Tak go pokrajal jak wielkanocne prosie. Mocne jak jajo wielkanocne. Niewinny jak baranek wielkanocny. I swiecone nieraz upadnie. Lepszy by jeden madry w piatek nizeli blaznów w Wielka Niedziele dziesiatek. Nie kazdej niedzieli Wielkanoc. Czys sie z choinki wielkanocnej urwal?